مرکز تحقیقات و
کرسی حقوق بشر، صلح و دموکراسی

گزارش این وبینار که در فهرست رخدادهای بین‌المللی یونسکو به مناسبت هفته جهانی سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی درج شده است، به شرح زیر ارائه می‌شود:

محورهای کلیدی سخنرانی دکتر لیلا ناصری شامل استانداردهای بین‌المللی حق بر اطلاعات در رابطه با حق سلامت، نقش شاخص این حق در توسعه و اجرای موثر استراتژی‌های سلامت در جامعه، چالش‌های حق آزادی بیان در مقابله با کوید-19 و ارائه‌ی پیشنهادهایی به‌ دولت و افراد موثر در این زمینه، از جمله رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی بود.

ایشان، ضمن بررسی حق بر اطلاعات و آزادی بیان از منظر اسناد حقوق بشری مانند اعلامیه جهانی حقوق بشر، محدودیت‌های مشروع حاکم بر آزادی بیان را تشریح کرد: «حق آزادی بیان  و اطلاعات، از حق‌های بنیادین است، اما مطلق نیست. این بدین معنی است که کشورها می‌توانند این حق را به دلایل مختلف، از جمله به‌منظور محافظت از منافع مشروعی مانند حراست از بهداشت عمومی، محدود کنند. البته، شورای حقوق بشر اعلام کرده است که این محدودیت‌ها فقط زمانی قابل‌اعمال هستند که ابتدا موقعیت به‌وجود آمده، استثنایی بوده و دولت‌ها طبق قانون و در راستای دستیابی به هدفی مشروع، اقدامات ضروری و متناسب را اتخاذ نمایند».

در ادامه دکتر لیلا ناصری، به موضوع مهم سخنان نفرت‌آمیز پرداخته و درباره نقش دولت، در مهار خشونت از طریق پیشگیری از نشر و بازنشر سخنان نفرت‌آمیز که موجب تهییج و تحریک به خشونت علیه سایرین می شود، بیان کرد: «سازمان ملل متحد، اقدامات مثبتی را برای مقابله با سخنان تنفرآمیز در پیش گرفته، از جمله در قطعنامه 18/16 شورای حقوق بشر و برنامه اقدام رباط که ایجاد مکانیسم‌های رسمی برای شناسایی و رفع تنش‌های اجتماعی، آموزش مقامات دولتی برای ارتقاء مدارا، توانمندسازی رهبران در مقابله با عدم‌تحمل و ترویج پذیرش و گفتگو در درون و بین جوامع، ترویج کثرت‌گرایی و تنوع در امور رسانه‌ای و همچنین، وضع قوانین ضد تبعیض را توصیه کرده است».

ایشان، سپس، به اقدامات سازمان بهداشت جهانی با مشارکت یونیسف و فدراسیون بین‌المللی صلیب سرخ در تهیه‌ی جدول راهنمای دولت‌ها، رسانه‌ها و جامعه‌ی مدنی برای مبارزه با این معضل (سخنان تنفرآمیز)، خصوصاً در ارتباط با جهانی‌شدن بحران اخیر شیوع کووید-۱۹ اشاره کرد: «در همین راستا، با توجه به نقش انتشار اطلاعات صحیح و به‌موقع در روند مقابله با سوء اطلاعات که می‌تواند زمینه بروز خشونت و نفرت در جوامع گردد، ابتکار سازمان بهداشت جهانی در ایجاد شبکه اطلاعات اپیدمی (EPI-WIN)  بررسی شد که به‌منظور ارائه‌ی به‌هنگام اطلاعات صحیح از منابع قابل اعتماد راه‌اندازی شده است. افزون بر آن، از طریق مشارکت با شرکت‌های فیسبوک، گوگل، تن‌سنت، بایدو، توییتر، تیک‌تاک، ویبو، پینترست و همچنین، اشخاص تاثیرگذار در فضای مجازی، دست به ارائه‌ی اخبار صحیح درباره‌ی بیماری کوید- ۱۹ زده تا گام‌هایی برای ارائه‌ی اخبار معتبر و کمرنگ نمودن اخبار نادرست برداشته ‌شود». 

دکتر لیلا ناصری در ادامه بیان کرد: «حق آزادی بیان و اطلاعات در کنار دیگر حقوق بشری، باید به‌عنوان زیرساخت حقوقی قوانین در دوران شیوع بیماری‌های فراگیر قرار گیرد. آزادی نشر اطلاعات صحیح، امری حیاتی در روند مبارزه با بیماری‌های فراگیر همانند کوید-۱۹ است... به دلیل شیوع بیماری‌های همه‌گیر در سطح گسترده، مسئولین محلی، توان نظارت و کنترل کامل شیوع و پیش‌بینی پیدایش کانون‌های جدید پخش آن ویروس را ندارند. در چنین شرایطی، نظارت مستمر و واکنش مقامات بهداشتی در مقابله با شیوع ویروس و اپیدمی می‌تواند وابسته به گزارش‌های مردمی باشد. خبرنگاران، پژوهشگران، امدادگران و پزشکان می‌توانند نقش بسزایی در پیگیری و نشر اطلاعات صحیح و به‌موقع درباره‌ی انتشار بیماری و نحوه‌ی همه‌گیری ویروس و اقدامات پیشگیرانه داشته باشند... متاسفانه، برخی کشورها، علاوه بر عدم واکنش به اطلاعات نادرستی که قوانین بین‌المللی و حقوق بشر را نادیده می‌گیرند، خود نیز اقدام به پخش و نشر اطلاعات نادرست می‌کنند. در دوران بحران کرونا، برخی کشورها، به توصیفات غلط در گسترش کوید-۱۹یا پنهان‌کاری درباره‌ی مقابله با شیوع ویروس یا تبلیغات دروغ برای منافع سیاسی خود متهم شده‌اند. بی‌شک، نشر اطلاعات نادرست با حمایت دولت‌ها، بسیار خطرناک‌تر است. این امر هم اعتماد عمومی را نسبت به مسئولین از بین می‌برد؛ و هم مسئولین امور سلامت را وادار به واکنش‌های گمراه‌کننده می‌کند».

سخنران دوم،  دکتر عباسی درباره موضوع «سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی برای زنان و دختران به عنوان بایسته‌ای انکارناپذیر در دوران بیماری‌های فراگیر» سخن گفت. وی، بعد از تبیین مفاهیمی مانند سواد اطلاعاتی و سواد رسانه‌ای، اهمیت سواد اطلاعاتی و رسانه‌ای در جهان معاصر را با ذکر دیدگاه خانم ایرنا بوکوآ، مدیر کل یونسکو تشریح کرد: «سواد اطلاعاتی و رسانه‌ای هیچ گاه تا این حد، ان هم در زمانی که مفاهیم حقیقت به چالش کشیده شده‌اند، برای اعتمادسازی نسبت به اطلاعات و دانش حیاتی نبوده است».

دکتر اصلی عباسی در ادامه بیان داشت: «در جوامع پویا و هدفمند قرن بیست و یک، توانمندسازی همه افراد برای کسب دانش، مهارت و نگرش نسبت به سواد اطلاعاتی و رسانه‌ای ضرورتی انکارناپذیر است. سواد اطلاعاتی و رسانه‌ای بخشی تفکیک ناشدنی از آموزش همگانی است و زنان و دختران به دلیل جایگاه و نقش‌های مهمی که در خانواده و اجتماع دارند، نباید در روند توسعه و تقویت سواد اطلاعاتی رسانه‌ای نادیده گرفته شوند. چرا برای زنان و دختران که همواره در طی تاریخ همه جوامع، در زمره به‌حاشیه‌رانده شدگان و قربانی تبعیض‌های مستمر بوده‌اند، دسترسی به سواد اطلاعاتی و رسانه‌ای به عنوان ملزومات اصلی تحقق حق بر دریافت بدون تبعیض اطلاعات صحیح و به‌موقع حائز اهمیت است؟‌ یکی از ابزارهای کلیدی حذف اشکال مختلف نابرابری و تبعیض علیه طبقات محروم که زنان و دختران طبق آمارهای بین‌المللی، بخش عمده ای از فرودستان فقیر و گرسنه جوامع را تشکیل می دهند، رفع فقر و محرومیت از سواد اطلاعاتی و رسانه ای است. طبق آماری که در سال 2020 توسط بانک جهانی در همکاری با نهاد زنان سازمان ملل اعلام شد، زنان بخش عمده جمعیت دچار فقر مطلق را تشکیل می‌دهند، و از میان 654.9 میلیون نفر فقیر مطلق، 330 میلیون نفر زنان هستند که در سرتاسر جهان، تبعات دردناک فقر مطلق را در ابعاد مختلف زندگی خود تجربه می کنند؛ از جمله فقر اطلاعاتی و محرومیت از سواد رسانه‌ای». 

وی با اشاره به گزارش برنامه توسعه سازمان ملل (United Nations Development Programme) و نهاد زنان سازمان ملل متحد در دوم سپتامبر 2020 بیان کرد: «بحران کرونا و شیوع بیماری همه‌گیر کوید-19 فاصله فقر میان زنان و مردان را افزایش داده و در پی شیوع کرونا، 47 میلیون زن و دختر به زیر خط فقر سقوط کرده‌اند و دهه‌ها تلاش ملی و بین‌المللی برای زدودن فقر مطلق بی‌اثر شده است. نابرابری جنسیتی از دلایل عمده فقر و گرسنگی است و طبق گزارش WFP Gender Policy and Strategy، شصت درصد از افراد فقیری که به شدت از فقر غذایی رنج می برند، زنان و دختران هستند. عمدتاً زنان و دختران در بحبوحه هجوم فقر، از اولین قربانیان ترک تحصیل هستند. به‌طور کلی، فقر از عوامل اصلی محرومیت زنان از آموزش و تحصیل است؛ در حالیکه تحصیل و آموزش از مهم‌ترین سپرهای حمایتی در برابر فقر است. بدیهی است که بدون برخورداری از مهارت ها و آموزش باکیفیت و لازم، زنان و دختران بسیاری در جهان از جریان آزاد اطلاعات در قالب رسانه‌های جمعی مدرن و سنتی محروم خواهند ماند و امکان مشارکت آنان در تصمیم سازی های آگاهانه برای خود، خانواده و جامعه اشان مضمحل خواهد شد. با حذف بخش عمده‌ای از جمعیت زنان و دختران در روند فعالیت‌های اجتماعی و خنثی شدن نقش‌های مثمری که آنان می‌توانند در مقام عضوی از خانواده و اجتماع با تکیه بر آموزش باکیفیت و بهره‌گیری از سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی ایفا کنند، نه تنها خود جمعیت زنان و دختران، بلکه خانواده‌ها و کل اجتماع نیز متضرر خواهند شد. بی‌شک، در هر حیطه‌ای که زنان و دختران تحقیر شده و به حاشیه رانده شوند، شکست حتمی است، فرقی نمی‌کند رویه تبعیض‌آمیز و ناعادلانه عقب راندن و حذف زنان و دختران در جمع خانواده باشد یا در سطوح مختلف اجتماعی، علمی، فرهنگی، اقتصادی و یا سیاسی جامعه. در هر صورت، حذف زنان از تصمیم‌گیری‌هایی که بر سرنوشت آنان، خانواده و جامعه تاثیر می‌گذارد، خانواده و جامعه را به مغاکی از نابرابری و ‌خشونت سوق خواهد داد که در نهایت، همگان متضرر خواهند شد». 

در پایان، دکتر اصلی عباسی گفت: «حق زنان و دختران بر برخورداری از سواد اطلاعاتی و رسانه‌ای به یقین تاثیر شگرفی بر توانمندسازی آن در مسیر ایفای نقش‌های مختلف آنان در خانواده و جامعه خواهد داشت؛ زنان و دختران آگاه و مجهز به اطلاعات صحیح و بهره‌مند از قدرت تفکر انتقادی، علاوه‌بر اینکه مسیر تعالی و رشد فردی را با سهولت بیشتر و با هدفمندی طی خواهند کرد، جامعه و خانواده نیز از مواهب زنان و دختران توانمندتر و آگاه‌تر بهره‌مند خواهد شد».